Muốn tái cấu trúc thể chế bảo hiểm, doanh nghiệp cần đường thông, luật cần lối mở

Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022 đã góp phần định hình khung pháp lý hiện đại cho thị trường bảo hiểm, song thực tiễn mới đặt ra nhiều yêu cầu điều chỉnh. Tạp chí Kinh tế - Tài chính đã có những trao đổi với chuyên gia Ngô Vĩnh Bạch Dương - Viện Nhà nước và Pháp luật (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) để làm rõ các đề xuất sửa đổi cần thiết trong giai đoạn hiện nay.

Phóng viên: Trong bối cảnh cải cách thể chế đang được đẩy mạnh, đặc biệt là yêu cầu cải cách thể chế mạnh mẽ nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế tư nhân, theo ông, đâu là những trở ngại pháp lý lớn nhất đang đặt ra với doanh nghiệp bảo hiểm?

Ông Ngô Vĩnh Bạch Dương: Ngành bảo hiểm Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức pháp lý đáng kể, đòi hỏi cả doanh nghiệp và cơ quan quản lý phải cân nhắc lại cách vận hành.

Tuy vậy, chúng ta hãy thống nhất với nhau từ đầu là: Không phải điều khó thực hiện đều có ý nghĩa tiêu cực và bị dán nhãn “trở ngại”. Đồng thời, cải cách pháp lý không nên chỉ nhắm tới việc tạo thuận lợi cho doanh nghiệp, mà phải đặt người tiêu dùng, những người bỏ tiền túi của mình mua dịch vụ, vào trung tâm của tiến trình đó.

Bây giờ hãy điểm danh những nhóm khó khăn chính mang màu sắc pháp lý mà các doanh nghiệp đang phải đối diện:

Một là, việc tuân thủ các quy định mới về bảo vệ dữ liệu cá nhân. Nghị định số 13/2023 và Luật Dữ liệu 2024 đặt ra các yêu cầu nghiêm ngặt về phân loại dữ liệu, báo cáo vi phạm, hạn chế chuyển dữ liệu ra nước ngoài… Trong khi đó, doanh nghiệp bảo hiểm vốn phải xử lý một lượng lớn thông tin nhạy cảm. Việc vừa đảm bảo an toàn dữ liệu, vừa duy trì vận hành trơn tru là một thách thức không nhỏ.

Hai là, các yêu cầu ngày càng cao về vốn, năng lực thanh toán và minh bạch tài chính. Khi phải tích hợp yếu tố phát triển bền vững (ESG), biến đổi khí hậu vào hệ thống đánh giá rủi ro, vốn đã rất phức tạp, doanh nghiệp sẽ phải đầu tư lớn cho hệ thống quản trị. Ngành Bảo hiểm là ngành kinh doanh rủi ro của người khác, nếu đánh giá sai, rủi ro sẽ quay ngược về chính doanh nghiệp.

Ba là, mô hình phân phối bảo hiểm qua ngân hàng (bancassurance) hiện vẫn tồn tại nhiều bất cập. Doanh nghiệp bảo hiểm phụ thuộc vào mạng lưới ngân hàng nhưng lại không thể kiểm soát hoàn toàn chất lượng tư vấn. Trong khi đó, trách nhiệm pháp lý cuối cùng vẫn thuộc về doanh nghiệp bảo hiểm, tạo ra nguy cơ rủi ro pháp lý lẫn rủi ro danh tiếng.

Ngoài ra, các nghĩa vụ mới về phòng chống rửa tiền, tài trợ khủng bố cũng đang buộc doanh nghiệp phải nhanh chóng nâng cấp năng lực tuân thủ nội bộ. Bên cạnh đó, việc phê duyệt sản phẩm mới, đặc biệt là những sản phẩm ứng dụng công nghệ, còn chậm, khiến doanh nghiệp mất lợi thế cạnh tranh trong cuộc đua đổi mới sáng tạo.

Phóng viên: Vậy còn phía cơ quan quản lý, họ đang gặp những thách thức nào?

Ông Ngô Vĩnh Bạch Dương: Cơ quan quản lý thị trường cũng đang chịu áp lực lớn. Trước hết là về nguồn lực và năng lực giám sát. Thị trường bảo hiểm ngày càng mở rộng với hàng nghìn đại lý, sản phẩm và kênh phân phối mới. Tuy nhiên, công cụ, nhân lực và thẩm quyền giám sát lại chưa thực sự tương xứng. Đặc biệt, sau khi thanh tra chuyên ngành bị bãi bỏ, các cơ quan như Cục Quản lý, giám sát bảo hiểm của Bộ Tài chính phải gánh thêm nhiệm vụ nhưng lại bị hạn chế về quyền năng.

Một điểm yếu khác là sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước còn thiếu đồng bộ. Ví dụ, phân phối bảo hiểm qua ngân hàng vừa thuộc phạm vi điều chỉnh của Bộ Tài chính, vừa của Ngân hàng Nhà nước. Nếu thiếu cơ chế phối hợp hiệu quả, dễ phát sinh khoảng trống quản lý. Hay trong vấn đề bảo vệ dữ liệu cá nhân, thẩm quyền thuộc Bộ Công an, nhưng các vấn đề phát sinh lại ảnh hưởng trực tiếp đến doanh nghiệp do Bộ Tài chính quản lý.

Vấn đề nữa là cơ chế giải quyết tranh chấp chưa hiệu quả. Khi xảy ra khiếu nại hàng loạt, cơ quan quản lý thường bị quá tải. Trong khi đó, khả năng hòa giải theo luật hiện hành chưa có tính ràng buộc cao. Chưa có một cơ quan trung gian độc lập chuyên trách như “Trọng tài viên bảo hiểm” để giải quyết tranh chấp nhanh, hiệu quả và giảm tải cho hệ thống tòa án.

Phóng viên: Theo ông, đâu là những lĩnh vực bảo hiểm cần được bổ sung hành lang pháp lý rõ ràng hơn?

Ông Ngô Vĩnh Bạch Dương: Có 3 nhóm lĩnh vực nổi bật.

Trước hết là công nghệ bảo hiểm số (InsurTech). Những nội dung như hợp đồng thông minh (smart contract), định danh điện tử (e-KYC), hay các nền tảng so sánh bảo hiểm vẫn chưa được quy định rõ trong Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022. Chúng ta chưa xác định được vai trò pháp lý của các nền tảng này là đại lý, môi giới hay đơn thuần là cung cấp thông tin. Khi xảy ra tranh chấp, cơ sở pháp lý để xử lý cũng chưa đầy đủ.

Bên cạnh đó, bảo hiểm an ninh mạng cũng là loại hình cực kỳ cần thiết trong kỷ nguyên số. Tuy nhiên, các khái niệm pháp lý như “sự cố mạng”, “tổn thất dữ liệu” hay “gián đoạn kinh doanh” vẫn chưa được luật hóa. Điều này gây khó khăn trong thiết kế sản phẩm và bồi thường thiệt hại.

Nhóm lĩnh vực thứ ba cần bổ sung pháp lý rõ ràng hơn là bảo hiểm vi mô. Mặc dù không phải là sản phẩm mới, nhưng việc phục vụ đối tượng có thu nhập thấp đòi hỏi một khung pháp lý riêng biệt, linh hoạt hơn, chi phí tuân thủ thấp hơn, thậm chí cần được miễn giảm thuế. Tuy nhiên, hiện chưa có hành lang pháp lý chuyên biệt, khiến loại hình bảo hiểm này khó phát triển.

Ngoài ra, có những vấn đề tồn tại từ lâu như việc định nghĩa hành vi “tư vấn sai” vẫn còn mang tính định tính, khó làm căn cứ xử phạt rõ ràng, trong khi đây là một trong những hành vi phổ biến nhất dẫn đến tranh chấp.

Phóng viên: Ông đề xuất gì để củng cố khung pháp lý, tăng minh bạch và đặt người tham gia bảo hiểm vào trung tâm?

Ông Ngô Vĩnh Bạch Dương: Đầu tiên là phải áp dụng tư duy “3A” – tức là bảo đảm thị trường bảo hiểm có sản phẩm phong phú (Availability), dễ tiếp cận (Accessibility) và chi phí hợp lý (Affordability). Nếu thiếu một trong ba yếu tố này, cả tính minh bạch và hiệu quả thị trường sẽ bị ảnh hưởng.

Trong ngắn hạn, tôi đề xuất một số ưu tiên:

Thứ nhất, giảm nhẹ gánh nặng tuân thủ nhưng phải có cơ chế hậu kiểm đủ mạnh để ngăn chặn lạm dụng. Doanh nghiệp cần được tạo thuận lợi, nhưng quyền lợi người tiêu dùng và an toàn thị trường phải luôn được bảo đảm.

Thứ hai, chuẩn hóa và minh bạch hóa hợp đồng bảo hiểm. Tôi đề xuất quy định bắt buộc doanh nghiệp phải cung cấp “Tài liệu tóm tắt hợp đồng” (Key Facts Sheet) chỉ trong 1–2 trang, sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu và đồ họa trực quan, giúp người mua nắm rõ quyền lợi, điểm loại trừ và quy trình bồi thường.

Thứ ba, giám sát kênh phân phối, đặc biệt là bancassurance. Pháp luật nên quy định tách biệt vật lý và nhân sự giữa ngân hàng và bảo hiểm. Nhân viên ngân hàng chỉ nên giới thiệu, còn tư vấn chuyên môn phải do người có chứng chỉ của doanh nghiệp bảo hiểm đảm nhiệm. Đồng thời, cần công khai cơ cấu hoa hồng để hạn chế bán hàng bằng mọi giá.

Thứ tư, nên xem xét thành lập một cơ quan giải quyết tranh chấp độc lập, như mô hình Trọng tài viên Bảo hiểm ở nhiều nước. Đây sẽ là nơi giải quyết khiếu nại miễn phí, nhanh chóng, giảm tải cho cơ quan quản lý và tòa án.

Cuối cùng, cần sớm xây dựng cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) cho các sản phẩm, mô hình InsurTech. Điều này không chỉ giúp doanh nghiệp đổi mới, mà còn tạo cơ sở thực tiễn cho nhà làm luật hoàn thiện chính sách.

Nếu thực hiện đồng bộ các giải pháp này, chúng ta có thể xây dựng một thị trường bảo hiểm hiện đại, minh bạch, hiệu quả, đặt người tham gia làm trung tâm và phát triển bền vững.

Phóng viên: Trân trọng cảm ơn ông!