Tượng Avalokitesvara Bắc Bình là bảo vật quốc gia, tinh hoa nghệ thuật Champa

Tượng Avalokitesvara Bắc Bình được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Bình Thuận

Dấu ấn nghệ thuật điêu khắc Champa thế kỷ VIII-IX

Tượng Avalokitesvara Bắc Bình, một tuyệt tác điêu khắc Champa từ thế kỷ VIII-IX, là minh chứng sống động cho tài năng và kỹ thuật điêu luyện của các nghệ nhân xưa.

Được chế tác từ đá sa thạch hạt mịn màu xám đen, tượng cao 61cm và nặng 13kg. Mặc dù bị gãy mất phần dưới cổ chân và một phần lớn cánh tay bên phải nhưng những phần còn lại vẫn bảo lưu đầy đủ các đặc điểm cơ bản, cho phép chúng ta chiêm ngưỡng và hiểu rõ hơn về giá trị nghệ thuật độc đáo của nó.

Tượng được đặt trên bệ có vòng cung phía sau, một đặc điểm thường thấy trong điêu khắc Champa.

Từ một khối đá sa thạch thô ráp, các nghệ nhân đã khéo léo biến hóa, tạo nên một tác phẩm nghệ thuật đạt đến đỉnh cao của sự cân xứng và hài hòa.

Từng đường nét chạm trổ tinh xảo thể hiện sự điêu luyện và tâm huyết của người nghệ sĩ.

Đặc biệt, phần đầu tượng được tạo hình rất công phu. Búi tóc cao trên đỉnh đầu được trang trí bằng chiếc mũ hình tháp nhiều tầng.

Mặt trước của mũ chạm nổi hình tượng Phật A Di Đà trong tư thế ngồi thiền, một chi tiết quan trọng giúp xác định niên đại và ý nghĩa tôn giáo của tác phẩm.

Tượng Avalokitesvara Bắc Bình có bốn cánh tay. Tay phải trên cầm chuỗi hạt, biểu tượng của sự tu hành và cầu nguyện. Tay trái trên cầm cuốn sách, tượng trưng cho trí tuệ và giáo lý Phật pháp. Hai tay dưới đưa ra phía trước, tay trái (đã bị mất phần bàn tay) vốn cầm bình nước cam lồ, biểu tượng của sự thanh tịnh và cứu độ.

Hai tai tượng to và dài, một đặc điểm thường thấy trong các tượng Phật. Tất cả những chi tiết này được chạm khắc tỉ mỉ, thể hiện sự kỳ công và mong muốn diễn tả năng lượng mầu nhiệm của Phật.

Một điểm độc đáo của tượng Avalokitesvara Bắc Bình là sự kết hợp hài hòa giữa các đặc điểm đặc trưng của nghệ thuật điêu khắc Champa và những ảnh hưởng từ khu vực hạ lưu sông Mê Kông.

Điều này thể hiện rõ qua chất liệu đá sa thạch mịn màu xám đen và cấu trúc cung đỡ phía sau tượng. Sự giao thoa văn hóa này đã tạo nên một phong cách nghệ thuật độc đáo, làm tăng thêm giá trị cho pho tượng.

Nghệ thuật tạo hình tôn giáo, đặc biệt là điêu khắc đá, là một trong những thành tựu nổi bật của nền văn hóa Champa.

Trong số các tác phẩm điêu khắc tượng thờ, số lượng có niên đại trước thế kỷ IX còn sót lại đến ngày nay là rất ít. Trong số đó, tượng Avalokitesvara Bắc Bình là hiện vật duy nhất thuộc nhóm tượng tròn còn giữ được gần như đầy đủ các đặc điểm về kiểu loại và nghệ thuật biểu tượng.

Điều này khẳng định giá trị đặc biệt và tầm quan trọng của pho tượng trong việc nghiên cứu và bảo tồn di sản văn hóa Champa.

Tượng Avalokitesvara Bắc Bình, một tuyệt tác điêu khắc Champa từ thế kỷ VIII-IX

Hành trình từ lòng đất đến Bảo tàng Bình Thuận

Hành trình của tượng Avalokitesvara Bắc Bình, từ khi được phát hiện đến khi trở thành bảo vật quốc gia được lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Bình Thuận, là một câu chuyện đầy thú vị và ý nghĩa.

Theo hồ sơ của Bảo tàng tỉnh, pho tượng được người dân tình cờ phát hiện trong quá trình làm nương rẫy tại thôn Thanh Kiết, xã Phan Thanh, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận từ trước năm 1945 cùng với bốn pho tượng đá khác.

Sau một thời gian, vào năm 1996, để bảo quản, người dân đã đem tượng Avalokitesvara chôn giấu trong vườn nhà. Đến năm 2001, trong quá trình đào móng xây trụ cổng tại thôn Hồng Chính, xã Hòa Thắng, huyện Bắc Bình, ông Ngô Hiếu Học đã phát hiện lại pho tượng và quyết định bàn giao cho Bảo tàng tỉnh Bình Thuận.

Pho tượng này chính là tượng Avalokitesvara, hiện thân của Bồ tát Quán Thế Âm, biểu tượng của lòng từ bi trong Phật giáo. Quán Thế Âm là một trong những vị Bồ tát được tôn kính và thờ phụng rộng rãi nhất trong Phật giáo Đại thừa.

Tượng Avalokitesvara Bắc Bình không chỉ là một hiện vật đơn thuần mà còn là một tư liệu lịch sử quý hiếm, phản ánh quá trình giao lưu văn hóa và thành tựu văn hóa - lịch sử của cư dân Chăm Pa.

Pho tượng là minh chứng cho quá trình lao động sáng tạo không ngừng của người Chăm Pa, tạo nên những giai đoạn phát triển đỉnh cao và một nền nghệ thuật kiến trúc - điêu khắc rực rỡ trong kho tàng lịch sử nghệ thuật phong phú của dân tộc Việt Nam.

Về giá trị lịch sử, tượng Avalokitesvara Bắc Bình là hiện vật tiêu biểu cho quá trình chuyển biến từ phong cách nghệ thuật tạo hình thế kỷ VII - VIII sang giai đoạn phát triển đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình Chăm Pa, cụ thể là phong cách nghệ thuật Trà Kiệu (thế kỷ IX) và phong cách nghệ thuật Đồng Dương (thế kỷ IX - X).

Những đặc điểm độc đáo của pho tượng, kết hợp với giá trị to lớn về lịch sử và văn hóa, cho thấy tầm quan trọng của nó trong việc nghiên cứu và nhận định lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất Nam Trung Bộ nói riêng và diện mạo lịch sử văn hóa Chăm Pa nói chung. Pho tượng góp phần làm rõ tiến trình lịch sử văn hóa Việt Nam.

Với những giá trị to lớn đó, năm 2024 tượng Avalokitesvara Bắc Bình được công nhận là bảo vật quốc gia, góp phần làm phong phú thêm danh sách các bảo vật quốc gia của Việt Nam.

Đến nay, tỉnh Bình Thuận đã có hai bảo vật quốc gia. Bên cạnh tượng Avalokitesvara Bắc Bình, bảo vật quốc gia được công nhận trước đó là Linga vàng, được phát hiện trong đợt khai quật khảo cổ tại tháp Pô Dam ở xã Phú Lạc, huyện Tuy Phong.